شرط داوری در قرارداد چه نقشی در حل اختلافات دارد؟
نقطه‌ای که هر قرارداد در آن معنا پیدا می‌کند، لحظه اجرا یا بروز اختلاف است. درست در همین لحظه است که شرط داوری اهمیت پیدا می‌کند؛ شرطی که به جای حل اختلاف در دادگاه، مسیر خصوصی‌تری را برای رسیدگی فراهم می‌کند. «شرط داوری در قرارداد» امکان می‌دهد طرفین پیشاپیش توافق کنند که در صورت اختلاف، موضوع را به یک داور یا نهاد داوری ارجاع دهند. این رویکرد نه‌تنها زمان‌بر نیست، بلکه از پیچیدگی‌های دادگاه نیز می‌کاهد.
نکته مهم این است که شرط داوری باید قبل از بروز اختلاف در متن قرارداد گنجانده شود. در غیر این صورت، توافق داوری پس از اختلاف با دشواری‌هایی از جمله اختلاف بر سر داور، محل داوری یا حتی بی‌اعتمادی طرفین مواجه خواهد شد. بنابراین گنجاندن یک بند داوری معتبر، پیش‌شرط آرامش بعد از اختلاف است.
افزون بر این، درج شرط داوری به شرطی که درست تنظیم شده باشد، در عمل مانع طرح دعوا در مراجع عمومی می‌شود. یعنی اگر یکی از طرفین قصد مراجعه به دادگاه را داشته باشد، طرف مقابل می‌تواند با استناد به شرط داوری، از دادگاه بخواهد که رسیدگی را متوقف کند. البته این اثر زمانی جاری می‌شود که شرط از نظر حقوقی «قابل اجرا» باشد، موضوعی که در ادامه بررسی می‌شود.
نمونه متن شرط داوری در قرارداد حقوقی و بررسی اعتبار آن
اگرچه هیچ فرم اجباری برای نوشتن شرط داوری وجود ندارد، اما تجربه نشان داده که استفاده از ساختارهای مشخص، ریسک بی‌اعتباری آن را کاهش می‌دهد. در ادامه، یک نمونه شرط داوری در قرارداد حقوقی را به همراه تحلیل اجزای آن می‌خوانید:
| بند نمونه شرط داوری | توضیح اجزای مهم |
| «کلیه اختلافات ناشی از این قرارداد از جمله تفاسیر، اجرای بندها، نقض یا فسخ، توسط داور مرضی‌الطرفین حل و فصل خواهد شد.» | این جمله تعیین می‌کند که هر نوع اختلاف، اعم از فسخ یا تفسیر، مشمول داوری است. |
| «در صورت عدم توافق ظرف ۱۰ روز، داور توسط رئیس مرکز داوری اتاق بازرگانی ایران تعیین خواهد شد.» | اگر طرفین بر سر داور توافق نکنند، مرجع جایگزین مشخص می‌شود که از بلاتکلیفی جلوگیری می‌کند. |
| «تصمیم داور لازم‌الاجرا و قطعی است.» | این بخش شرط لازم برای اجرای رأی داوری را تأمین می‌کند. |
اعتبار شرط داوری به دقت در نگارش این عناصر بستگی دارد. اگر در متن قرارداد فقط نوشته شود: «در صورت اختلاف، موضوع به داور ارجاع می‌شود»، اما مشخص نشود که داور چگونه تعیین می‌شود، محل داوری کجاست یا رأی داوری الزام‌آور است یا نه، ممکن است مراجع قضایی آن را بلااثر بدانند.
برای افزایش امنیت حقوقی، توصیه می‌شود در قراردادها یا از نمونه‌های استاندارد استفاده شود یا متن شرط توسط متخصص قرارداد یا وکیل تنظیم شود. در بخش‌های بعدی به عناصر قانونی، اشتباهات رایج و تفاوت شرط داوری با توافق داوری می‌پردازیم.
نحوه تنظیم شرط داوری معتبر در قرارداد چگونه است؟
اگر بخواهیم شرط داوری در قرارداد نه‌تنها درج شود بلکه قابل اجرا و مستحکم نیز باشد، باید آن را مطابق با اصول فنی و قانونی تنظیم کنیم. اما منظور از شرط داوری معتبر چیست؟ منظور بندی است که هم در صورت اختلاف، قابلیت اجرا داشته باشد و هم در دادگاه یا مرجع داوری از اعتبار ساقط نشود.
سه عنصر اصلی در نحوه تنظیم شرط داوری معتبر در قرارداد عبارت‌اند از:
۱. تعیین دقیق داور یا سازوکار انتخاب آن
۲. مشخص بودن موضوعات قابل ارجاع به داوری
۳. الزام‌آور بودن رأی داور و قابلیت اجرای آن
گاهی پیش می‌آید که طرفین صرفاً اعلام می‌کنند در صورت اختلاف، به داوری مراجعه می‌کنند اما سازوکار اجرایی و ماهیت داوری را روشن نمی‌کنند. چنین شرطی در عمل ضمانت اجرایی ندارد و دادگاه نیز ممکن است آن را مردود اعلام کند. بنابراین باید علاوه بر اصل توافق، حتماً روی مکان داوری، زبان داوری، تعداد داوران و مرجع تعیین داور هم تأکید شود.
در قراردادهای پیچیده‌تر، مانند قراردادهای تجاری بین‌المللی، حتی لازم است به نهاد داوری خاصی (مثلاً مرکز داوری اتاق بازرگانی، یا ICC) اشاره شود. این موارد، ضمن افزایش شفافیت، از بروز اختلاف ثانویه درباره نفس داوری نیز جلوگیری می‌کند.
تفاوت شرط داوری با توافق داوری در قراردادها چیست؟
یکی از اشتباهات رایج بین فعالان اقتصادی و حتی برخی تنظیم‌کنندگان قراردادها، یکی دانستن شرط داوری و توافق داوری است. در حالی که این دو مفهوم، از نظر حقوقی کاملاً متمایز هستند و نتایج متفاوتی نیز به‌همراه دارند.
- شرط داوری: این بند در زمان تنظیم قرارداد اصلی به متن افزوده می‌شود. به عبارتی، طرفین از همان ابتدا پیش‌بینی می‌کنند که اگر اختلافی پیش آمد، داور تعیین شود.
- توافق داوری: این توافق بعد از بروز اختلاف صورت می‌گیرد. یعنی زمانی که دیگر دعوا شکل گرفته و طرفین توافق می‌کنند که برای حل اختلاف از داور کمک بگیرند.
| ویژگی | شرط داوری | توافق داوری |
| زمان تنظیم | هنگام امضای قرارداد | پس از بروز اختلاف |
| امکان مراجعه به دادگاه | دادگاه صالح نمی‌داند | ممکن است طرفین در دادگاه هم شکایت کرده باشند |
| ضمانت اجرا | قابل استناد در دادگاه | گاه مشروط به تأیید طرفین و مفاد دعوا |
در عمل، شرط داوری مزیت قطعی‌تری دارد چون پیشاپیش مورد توافق قرار گرفته و دیگر وابسته به رضایت بعدی طرفین نیست. اگر یکی از طرفین پس از بروز اختلاف از داوری طفره برود، شرط داوری می‌تواند مانع طرح دعوا در دادگاه شود. در حالی که توافق داوری، مستلزم همکاری دو طرف در همان زمان اختلاف است و معمولاً به سادگی حاصل نمی‌شود.
در نتیجه، برای قراردادهایی که ریسک اختلاف در آن‌ها بالاست، شرط داوری بهتر از توافق داوری عمل می‌کند و از نظر حقوقی نیز قدرت بیشتری دارد.
اشتباهات رایج در نوشتن بند داوری و راه‌های جلوگیری از آن
در تجربه‌های حقوقی، موارد متعددی از بی‌اعتباری یا ناکارآمدی شرط داوری مشاهده شده که منشأ آن صرفاً بی‌دقتی در نحوه نگارش بند داوری بوده است. برای پیشگیری از این موارد، ضروری است اشتباهات رایج را شناخت و در تنظیم قرارداد، از آن‌ها پرهیز کرد.
اشتباهات متداول:
- استفاده از عبارات مبهم مانند «در صورت توافق، داور تعیین خواهد شد» که باعث غیرالزام‌آور شدن شرط می‌شود.
- مشخص نکردن مرجع تعیین داور در صورت اختلاف طرفین.
- حذف یا نادیده گرفتن محل داوری یا زبان داوری، که در اختلافات بین‌المللی می‌تواند مشکل‌ساز باشد.
- استفاده از قالب‌های ترجمه‌شده یا کپی‌شده بدون درک حقوقی متن آن‌ها.
برای جلوگیری از این اشتباهات:
- از عباراتی مانند «داور مرضی‌الطرفین» به همراه شرط جایگزین تعیین داور استفاده شود.
- موضوعات ارجاعی به داوری کاملاً مشخص شوند (مثلاً «کلیه اختلافات ناشی از تفسیر، اجرا یا نقض قرارداد»).
- واژه‌هایی مانند «الزام‌آور»، «قطعی»، و «قابل اجرا» صراحتاً در متن شرط داوری آورده شوند.
در بسیاری از پرونده‌ها، دیده شده که داوری در اختلافات قراردادی با مانع حقوقی مواجه شده، تنها به این دلیل که متن شرط داوری به‌درستی تنظیم نشده یا ناقص بوده است. بنابراین مشورت با متخصص قرارداد یا وکیل در این زمینه، هزینه‌ای در قبال آسودگی آینده است.
مراجع حل اختلاف خصوصی در قراردادهای حرفه‌ای
افزون بر شرط داوری، برخی قراردادها به سمت استفاده از مراجع خاص داوری گرایش دارند؛ مراجع خصوصی و حرفه‌ای که ضمن دارا بودن جایگاه حقوقی معتبر، فرآیند داوری را با کیفیت و سرعت بیشتری انجام می‌دهند.
برخی از مراجع معتبر داوری در ایران عبارت‌اند از:
- مرکز داوری اتاق بازرگانی ایران
- مرکز داوری اتاق تعاون
- نهاد داوری کانون وکلای دادگستری
- نهادهای خصوصی داوری که به صورت مستقل و با رضایت طرفین تشکیل می‌شوند
مزایای استفاده از این مراجع:
- تخصصی بودن رسیدگی و داوران
- سرعت بالا در صدور رأی
- حفظ محرمانگی طرفین
- کاهش هزینه‌های جانبی
با گنجاندن شرط داوری در قرارداد و تعیین یکی از این نهادها به عنوان مرجع داوری، طرفین می‌توانند اطمینان یابند که در صورت بروز اختلاف، پرونده به‌جای پیچیدن در دادگاه، در فضایی تخصصی و با قضاوت حرفه‌ای حل و فصل خواهد شد.
دریافت مشاوره برای تنظیم شرط داوری از طریق جادایران
اگر هنوز درباره نحوه نگارش شرط داوری یا انتخاب مرجع داوری مطمئن نیستید، می‌توانید از خدمات تخصصی تنظیم قرارداد در وب‌سایت جادایران (jadiran.com) بهره ببرید. کارشناسان حقوقی جادایران با درک دقیق از قوانین و رویه‌های داوری، به شما کمک می‌کنند تا برای هر قرارداد، شرطی قابل اجرا، مطمئن و دقیق بنویسید؛ شرطی که در زمان اختلاف، حامی منافع شما باشد نه منبع سردرگمی.
استفاده از الگوهای عمومی برای همه قراردادها، روش مناسبی نیست. هر قرارداد ویژگی‌های خاص خود را دارد و شرط داوری آن نیز باید اختصاصی، شخصی‌سازی‌شده و مطابق با ساختار حقوقی آن تنظیم شود. در این مسیر، تیم حقوقی جادایران همراه مطمئن شما خواهد بود.
