شرط داوری در قراردادهای بین‌المللی؛ نکاتی که نباید فراموش کرد

در متن چه بنویسیم تا داور قضاوت کند نه قاضی؟

آنچه در بسیاری از اختلافات بین‌المللی مانع از رسیدن به نتیجه عادلانه می‌شود، نه ذات اختلاف بلکه ضعف پیش‌بینی حقوقی در قرارداد است. در دل همین قراردادها، «شرط داوری» جایگاهی است که اگر به‌درستی تنظیم نشود، کل مسیر حل اختلاف را به چالش می‌کشد. تنظیم این شرط نه صرفاً به‌عنوان یک بند فرعی بلکه به‌مثابه نقشه راهی است که تعیین می‌کند آیا دعوا در دادگاه حل خواهد شد یا در یک مرجع داوری معتبر.

در قراردادهای تجاری بین‌المللی، درج شرط داوری باید با وسواس و توجه به قوانین کشور محل اجرا، محل داوری، زبان رسیدگی و مرجع انتخاب داوران باشد. فراموش نکنیم که این بند کوچک می‌تواند مسیر حل‌وفصل اختلافات را از مسیرهای سخت قضایی به راه‌های قابل پیش‌بینی و سریع داوری هدایت کند. تجربه بسیاری از شرکت‌های فعال در بازار جهانی نشان داده که نداشتن شرط داوری معتبر، برابر با افتادن در دام بوروکراسی بین‌المللی است.

برای آنکه شرط داوری واقعاً کارآمد باشد، ضروری است که مفاهیمی همچون صلاحیت داور، زبان داوری، قانون حاکم و محل برگزاری جلسات از قبل روشن شوند. تنها در این صورت است که این شرط می‌تواند به عنوان یک ابزار حرفه‌ای در قراردادهای بین‌المللی مورد اتکا قرار گیرد.

تفاوت شرط داوری با توافق جداگانه داوری در قراردادهای بین‌المللی

شرط داوری و توافق داوری دو مفهوم مشابه اما از نظر زمان و ساختار کاملاً متمایز هستند. شرط داوری معمولاً در زمان انعقاد قرارداد گنجانده می‌شود؛ اما توافق داوری ممکن است بعد از بروز اختلاف، جداگانه میان طرفین امضا شود. اهمیت این تمایز در قراردادهای بین‌المللی دوچندان است، چرا که ساختار اجرایی و زمان‌بندی حل اختلاف را به‌طور مستقیم تحت تأثیر قرار می‌دهد.

در قراردادهای خارجی، شرط داوری اگر از ابتدا در متن اصلی گنجانده شود، نقش پیشگیرانه خواهد داشت. یعنی طرفین از همان ابتدا آگاهانه تصمیم می‌گیرند که در صورت بروز اختلاف، به داوری متوسل شوند. اما توافق جداگانه داوری، معمولاً پس از اختلاف و با وجود سوءتفاهم‌هایی میان طرفین مطرح می‌شود و احتمال اختلاف در جزئیات آن نیز بالاست.

برخی حقوق‌دانان بین‌المللی معتقدند اعتبار شرط داوری بیشتر از توافق داوری است، چراکه پیش‌بینی پیشینی دارد و در متن اصلی قرارداد آمده است. با این حال، هر دو شیوه اگر به‌درستی تنظیم شوند، قابلیت اجرا در نهادهای بین‌المللی مانند ICC یا LCIA را دارند؛ البته به شرط رعایت ساختار و زبان حقوقی دقیق.

نحوه نوشتن شرط داوری در قراردادهای بین‌المللی

یک شرط داوری خوب در قرارداد بین‌المللی، متنی ساده اما منسجم دارد. آنچه اهمیت دارد، صراحت در بیان و وضوح در انتخاب‌هاست. معمولاً شرط داوری شامل مواردی از جمله تعیین نهاد داوری، تعداد داوران، قانون حاکم، زبان داوری و محل برگزاری جلسات است.

برای مثال، عبارت زیر می‌تواند نمونه‌ای از شرط داوری معتبر در قرارداد بین‌المللی باشد:

توصیه می‌شود از استفاده از اصطلاحات دوپهلو پرهیز شود؛ مثلاً نگوییم «در صورت تمایل طرفین به داوری…» بلکه بنویسیم «طرفین توافق کردند که کلیه اختلافات از طریق داوری حل‌وفصل شود». این صراحت، مانع تفاسیر متفاوت و تضعیف شرط داوری خواهد شد.

اعتبار شرط داوری در قراردادهای خارجی از منظر حقوقی

اعتبار یک شرط داوری در قراردادهای بین‌المللی، تابع مجموعه‌ای از الزامات حقوقی است که اگر نادیده گرفته شود، ممکن است در مرحله اجرا توسط مراجع ذی‌صلاح یا دادگاه‌های کشورها با چالش روبه‌رو شود. شرط داوری تنها در صورتی معتبر است که چند اصل کلیدی در آن رعایت شده باشد: رضایت طرفین، صلاحیت نهاد داوری انتخاب‌شده، و عدم مغایرت با قوانین آمره کشور محل اجرا.

یکی از سؤالات مهمی که در این زمینه مطرح می‌شود آن است که «آیا می‌توان در هر کشوری شرط داوری را اجرا کرد؟» پاسخ به این سؤال، وابسته به پذیرش کنوانسیون نیویورک ۱۹۵۸ در کشور محل اجرا است. این کنوانسیون بین‌المللی یکی از پایه‌های اساسی در تضمین اجرای آرای داوری خارجی در سطح جهانی است. کشوری که این کنوانسیون را امضا کرده، متعهد به شناسایی و اجرای آرای داوری است، مگر در موارد استثنایی.

از سوی دیگر، زبان شرط داوری نیز باید حقوقی، واضح و بدون ابهام باشد. عباراتی مانند «ممکن است اختلافات به داوری ارجاع شود» کفایت نمی‌کند و اعتبار شرط را مخدوش می‌کند. بنابراین پیشنهاد می‌شود از عبارات الزام‌آور مانند «طرفین به‌طور قطعی توافق کردند…» استفاده شود تا تردیدی درباره قصد آن‌ها برای داوری باقی نماند.

اشتباهات رایج در تنظیم شرط داوری در قراردادهای تجاری بین‌المللی

بسیاری از شکست‌ها در اجرای شرط داوری ناشی از بی‌دقتی در مرحله تنظیم آن است. مواردی وجود دارد که علی‌رغم پیش‌بینی داوری در قرارداد، نهاد داوری قادر به رسیدگی نیست یا اجرای رأی با مانع مواجه می‌شود. این موارد به دلیل اشتباهاتی است که می‌توان از آن‌ها پیشگیری کرد:

• انتخاب نهادی که وجود خارجی ندارد یا منحل شده است
• عدم تعیین قانون حاکم یا تعیین قانونی که با شرط داوری در تعارض است
• سکوت درباره تعداد داوران و نحوه انتخاب آن‌ها
• درج شرط داوری در زبان نامناسب یا با ترجمه‌ای که معنا را تغییر داده است
• استفاده از شرط داوری ناقص در قراردادهای ضمیمه بدون ارجاع روشن

یکی دیگر از اشتباهات متداول، استفاده از قالب‌های آماده و بدون ویرایش است. این فرم‌ها ممکن است برای یک قرارداد خاص مناسب نباشند و نیاز به تطبیق دقیق با موضوع، محل اجرا و تابعیت طرفین دارند. وکلای متخصص در تنظیم قراردادهای بین‌المللی تأکید دارند که شرط داوری باید متناسب با ساختار کلی قرارداد و شرایط خاص هر پروژه تنظیم شود.

نکات کلیدی برای درج شرط داوری در قراردادهای بین‌المللی

در این بخش با استفاده از بولت‌پوینت، مهم‌ترین مواردی که باید هنگام تنظیم شرط داوری در نظر بگیریم فهرست می‌شود:

• انتخاب نهاد داوری معتبر و فعال مانند ICC، LCIA یا SIAC
• تعیین دقیق محل برگزاری داوری، حتی اگر جلسات به‌صورت آنلاین برگزار شود
• مشخص کردن قانون حاکم بر داوری به‌صورت صریح و مستقل از قانون قرارداد
• درج زبان رسمی داوری برای جلوگیری از تفاسیر متناقض
• تعیین تعداد داوران و نحوه انتخاب آن‌ها
• پیش‌بینی شرایط اضطراری یا امکان انتخاب داور جایگزین در صورت کناره‌گیری یکی از داوران
• بررسی انطباق شرط داوری با قوانین کشورهایی که احتمال اجرای رأی در آن‌ها وجود دارد

هر یک از این موارد می‌تواند مسیر داوری را هموار کند یا در صورت غفلت، به مانعی جدی برای حل‌وفصل اختلاف تبدیل شود. به همین دلیل استفاده از تجربه مشاوران حقوقی در تنظیم این بند، نه یک گزینه اضافی، بلکه یک ضرورت عملی است.

اجرای شرط داوری و رأی نهایی داور در دعاوی بین‌المللی

حتی اگر شرط داوری به‌درستی تنظیم شده باشد، مرحله اجرای رأی داور نیز نیازمند تمهیداتی است. بسیاری از دعاوی بین‌المللی پس از صدور رأی داوری، در مرحله اجرا با مقاومت یکی از طرفین یا با قوانین داخلی کشور محل اجرا مواجه می‌شوند. اجرای رأی داوری تابع مفاد کنوانسیون نیویورک است، اما باید دقت داشت که این کنوانسیون نیز استثنائاتی دارد.

برای مثال، در صورتی که اثبات شود شرط داوری خلاف نظم عمومی کشور محل اجراست یا یکی از طرفین فرصت عادلانه برای ارائه دفاع نداشته، دادگاه ممکن است از اجرای رأی سر باز زند. بنابراین توصیه می‌شود هنگام نگارش شرط داوری، آینده اجرای آن نیز در نظر گرفته شود.

راه‌کارهایی مانند تعیین کشوری بی‌طرف برای محل داوری، مشخص کردن قوانین حاکم قابل‌پیش‌بینی، و انتخاب داورانی با صلاحیت بین‌المللی، از جمله اقداماتی هستند که احتمال اجرای موفق رأی را افزایش می‌دهند. به زبان ساده، شرط داوری فقط یک بند نیست، بلکه حلقه‌ای از زنجیره اعتماد میان طرفین قرارداد است.

مقایسه تطبیقی شرط داوری در نظام‌های مختلف حقوقی

یکی از راه‌های حرفه‌ای در تنظیم شرط داوری در قراردادهای بین‌المللی، بررسی الگوهای معتبر در نظام‌های حقوقی گوناگون است. در جدول زیر، تطبیقی میان برخی عناصر کلیدی شرط داوری در نظام‌های مختلف آورده‌ایم:

این جدول نشان می‌دهد که انتخاب محل داوری باید با توجه به انعطاف‌پذیری حقوقی آن کشور و پذیرش نظام داوری در سطح بین‌المللی انجام شود.

مشاوره تخصصی برای تنظیم شرط داوری در قراردادهای خارجی

تنظیم شرط داوری برای قراردادهای بین‌المللی موضوعی نیست که بتوان آن را به تجربه عمومی یا نمونه‌های آماده سپرد. هر قرارداد اقتضائات خاص خود را دارد و باید توسط کارشناسانی تنظیم شود که تسلط کامل به حقوق تطبیقی، نهادهای داوری معتبر، و قوانین بین‌المللی داشته باشند.

اگر در مرحله نگارش قرارداد با طرف خارجی هستید و می‌خواهید از بروز اختلافات پرهزینه جلوگیری کنید، مشاوران موسسه حقوقی جادایران با سابقه تنظیم قراردادهای بین‌المللی، داوری تجاری و اجرای آرای بین‌المللی، می‌توانند در کنار شما باشند. از تحلیل حقوق حاکم بر قرارداد گرفته تا انتخاب نهاد داوری معتبر، کارشناسان این مجموعه شما را تا آخرین گام‌های اجرایی همراهی خواهند کرد.