در روابط تجاری بین‌المللی، اختلاف میان طرفین امری اجتناب‌ناپذیر است. حل این اختلافات از طریق دادگاه‌های ملی، به دلیل تفاوت نظام‌های حقوقی، طولانی بودن روند دادرسی و بی‌اعتمادی به بی‌طرفی قضایی، معمولاً مطلوب تجار نیست.
به همین دلیل، داوری تجاری بین‌المللی به‌عنوان روشی خصوصی، سریع و بی‌طرف برای حل‌وفصل اختلافات، جایگاه ویژه‌ای در قراردادهای تجاری پیدا کرده است.
تعریف داوری تجاری بین‌المللی
داوری تجاری بین‌المللی فرآیندی است که طی آن اختلافات ناشی از قراردادهای تجاری میان اشخاص حقیقی یا حقوقی از کشورهای مختلف، توسط یک یا چند داور بی‌طرف و خارج از دادگاه‌های رسمی حل‌وفصل می‌شود.
در حقوق ایران، قانون داوری تجاری بین‌المللی مصوب ۱۳۷۶ این مفهوم را تعریف و تنظیم کرده است. مطابق ماده ۱ این قانون، داوری زمانی بین‌المللی تلقی می‌شود که یکی از طرفین، در زمان انعقاد قرارداد، در کشوری غیر از کشور طرف دیگر اقامتگاه یا محل کسب‌وکار داشته باشد.
مبنای حقوقی داوری در قراردادهای بین‌المللی
مبنای داوری، توافق طرفین است؛ این توافق ممکن است به‌صورت شرط داوری در متن قرارداد یا به‌صورت قرارداد مستقل پس از بروز اختلاف باشد.
داوری تابع اصول زیر است:
- استقلال شرط داوری از قرارداد اصلی؛ یعنی حتی اگر قرارداد اصلی باطل شود، شرط داوری معتبر باقی می‌ماند.
- اصل حاکمیت اراده طرفین؛ طرفین می‌توانند مقر داوری، زبان رسیدگی، تعداد داوران و قواعد حاکم بر داوری را تعیین کنند.
- بی‌طرفی و استقلال داور؛ داور باید از هرگونه وابستگی به طرفین اجتناب کند.
مزایای داوری در قراردادهای تجاری بین‌المللی
۱. سرعت در رسیدگی
داوری نسبت به دادرسی قضایی زمان کمتری نیاز دارد. آیین رسیدگی ساده‌تر است و طرفین می‌توانند درباره زمان‌بندی جلسات توافق کنند.
۲. محرمانگی
در داوری، برخلاف دادگاه، جلسات و آراء معمولاً محرمانه باقی می‌مانند. این ویژگی برای شرکت‌های تجاری که مایل به حفظ اسرار تجاری و شهرت خود هستند، اهمیت زیادی دارد.
۳. بی‌طرفی و اعتماد متقابل
انتخاب داور یا نهاد داوری مورد توافق طرفین (مانند ICC یا LCIA) سبب می‌شود هیچ‌یک از طرفین احساس جانبداری از سوی مراجع ملی نداشته باشند.
۴. تخصص داوران
در داوری، طرفین می‌توانند افرادی را به‌عنوان داور انتخاب کنند که در حوزه خاص (مثلاً نفت و گاز، ساخت‌وساز، یا بازرگانی بین‌المللی) تخصص حقوقی و فنی داشته باشند.
۵. قابلیت اجرای بین‌المللی آراء
بر اساس کنوانسیون نیویورک ۱۹۵۸، آرای داوری صادرشده در کشورهای عضو، در بیش از ۱۶۰ کشور قابل شناسایی و اجراست. این ویژگی، داوری را به مؤثرترین ابزار اجرای عدالت در معاملات بین‌المللی تبدیل کرده است.
نهادهای معتبر داوری بین‌المللی
مهم‌ترین مراکز داوری که در قراردادهای بین‌المللی مورد استفاده قرار می‌گیرند عبارت‌اند از:
- دیوان داوری بین‌المللی اتاق بازرگانی بین‌المللی (ICC) در پاریس
- مرکز داوری لندن (LCIA)
- مرکز داوری بین‌المللی سنگاپور (SIAC)
- مرکز داوری اتاق بازرگانی ایران و اتریش (VIAC)
- مرکز داوری اتاق بازرگانی ایران (برای داوری‌های مرتبط با شرکت‌های ایرانی)
جمع‌بندی
داوری تجاری بین‌المللی ابزاری مؤثر، سریع و تخصصی برای حل اختلافات فرامرزی است که با تکیه بر اصل حاکمیت اراده، بی‌طرفی و قابلیت اجرا در سطح بین‌المللی، جایگزین مناسب دادگاه‌های ملی شده است.
در عین حال، تنظیم دقیق شرط داوری و انتخاب نهاد یا داور متخصص، نقش تعیین‌کننده‌ای در اعتبار و اجرای رأی داوری دارد.
